Η βιβλιοθήκη της Ζαγοράς ιδρύθηκε το 1762. Βασικοί και αποτελεσματικοί συντελεστές της ιδρύσεως και υπάρξεως της ιστορικής αυτής βιβλιοθήκης είναι ο Ιωάννης Πρίγκος και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος Γ’.
Πηγή: Βασίλης Αγιοπετρίτης, Ιστορικά στοιχεία Ζαγοράς, αυτοέκδοση, Ζαγορά 1995
Ο Ιωάννης Πρίγκος
Ο Ιωάννης Πρίγκος γεννήθηκε περίπου το 1725 στην Ζαγορά. Καταγόμενος από φτωχή οικογένεια και ορφανός από μικρή ηλικία αναγκάστηκε κατά καιρούς να δουλεύει ως παραγιός κοντά σε Ζαγοριανούς, προκειμένου να ανταπεξέλθει στις βιοποριστικές δυσκολίες της νιότης του και να επιβιώσει. Οι συνθήκες αυτές δεν του επέτρεψαν να φοιτήσει σε σχολείο. Τα βάσανα στη γενέτειρά του, ο τούρκικος ζυγός και η λαχτάρα του για προκοπή τον οδήγησαν νεαρό ακόμη να πάρει το δρόμο της ξενιτιάς.
- Πρώτος σταθμός ήταν η Αλεξάνδρεια (1740-1742), εκεί επιδόθηκε σε εμπορικές δραστηριότητες κοντά σε έμπειρους πραγματευτές. Η ενασχόλησή του αυτή τον έκανε να συνειδητοποιήσει πόσο σημαντική ήταν η μόρφωση και γενικά η γνώση των γραμμάτων για μία επιτυχή εμπορική σταδιοδρομία. Το αποτέλεσμα ήταν να αρχίσει έκτοτε μία μακρόχρονη και ιδιαιτέρως μοχθηρή προσπάθεια για αυτό-μόρφωση. Από εκείνη τη στιγμή άρχισε να προμηθεύεται όποιο βιβλίο θεωρούσε χρήσιμο. Η εμπειρία που αποκόμισε στην Αλεξάνδρεια του δημιούργησε τον πόθο να ταξιδέψει στην Ευρώπη.
- Δεύτερος σταθμός ήταν η Βενετία (-1751). Στις Ιταλικές πόλεις ο Πρίγκος ωρίμασε και αναπτύχθηκε πνευματικά και εμπορικά.
- Κατόπιν πήγε στη Σμύρνη (1751-1755), όπου και εκεί επιδόθηκε σε εμπορικές δραστηριότητες
- Τέλος πήγε στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας. Εκεί βρήκε και άλλους Έλληνες εμπόρους συγκροτημένους σε μία μικρή παροικία. Σε αυτή την παροικία εντάχθηκε και ο Πρίγκος και μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες πρωτοστάτησε στην ίδρυση ορθόδοξης εκκλησίας. (Ζήτησαν χρηματική βοήθεια και άδεια λειτουργίας της εκκλησίας από τη Ρωσία και συγκεκριμένα από την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β’ και από την Ιερά Σύνοδο, όπως επίσης και έναν Ιερέα, άλλα η Ρωσία δεν ανταποκρίθηκε). Παρά τη βιοποριστική ενασχόλησή του με το εμπόριο πάντα έβρισκε χρόνο να ικανοποιεί τη φιλομάθειά του. Σταδιακά άρχισε να συγκροτεί τη δική του βιβλιοθήκη η οποία περιείχε πολλά και ως επί το πλείστον σπάνια έντυπα.
Η ίδρυση της βιβλιοθήκης
Μέσα σε αυτό το κλίμα και επηρεασμένος από τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ο Πρίγκος αποφάσισε να ιδρύσει μία βιβλιοθήκη στη γενέτειρά του για των φωτισμό των νέων. Έτσι γρήγορα απέστειλε σωρεία βιβλίων. Τα βιβλία στάλθηκαν σταδιακά στη Ζαγορά και όπως είπαμε αυτό που επιθυμούσε ο δωρητής τους ήταν να ιδρύσει μία βιβλιοθήκη για να βοηθήσει το έργο των δασκάλων και να ξυπνήσει στις ψυχές των νέων παιδιών τη χρησιμότητα της μόρφωσης. Αργότερα όταν έμαθε από την αλληλογραφία του με τον εφημέριο της Ζαγοράς ότι τα βιβλία που είχε αποστείλει παρέμεναν ανέγγιχτα γιατί το σχολείο δε λειτουργούσε και κανείς δεν ήξερε να διαβάσει. Ο Πρίγκος ένιωσε μεγάλη θλίψη για την κατάντια της πατρίδας του. Η έλλειψε σχολείου στη Ζαγορά εδραίωσε ακόμη περισσότερο τις πεποιθήσεις του Πρίγκου για την χρησιμότητα της παιδείας και αποφάσισε να συνδράμει οικονομικά ο ίδιος στην επαναλειτουργία του σχολείου στέλνοντας χρήματα. Συμπαραστάτης στο έργου του στάθηκε ο Πατριάρχης Καλλίνικος. Πράγματι το σχολείο άρχισε να λειτουργεί, ενώ δημιουργήθηκε και μία αξιόλογη βιβλιοθήκη. Το 1776 ο Πρίγκος επέστρεψε στη Ζαγορά, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα ως το τέλος της ζωής του. Όταν έφτασε στη γενέτειρά του βρήκε το χωριό και τους συντοπίτες του σε άσχημη κατάσταση. Η φτώχεια μάστιζε τους κατοίκους και οι καταπιέσεις των Οθωμανών και κυρίως των προεστών της περιοχής ήταν ένα πρόσθετο βάρος στους ώμους των ανίσχυρων Ζαγοριανών.
Τότε ήρθε σε επαφή με τον Πατριάρχη Καλλίνικο και συνδέθηκε στενότερα μαζί του, όταν παντρεύτηκε την ανιψιά του. Με την βοήθεια του Πατριάρχη Καλλίνικου συνέβαλε σημαντικά στη βελτίωση της ζωής των συντοπιτών του με ευεργεσίες και με άλλα έργα κοινής ωφελείας. Το 1789 πέθανε.
Ο Πατριάρχης Καλλίνικος Γ'
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος Γ’ γεννήθηκε το 1713 στη Ζαγορά. Οι οικογένειά του ήταν αρκετά ευκατάστατη. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στο σχολείο των «κοινών γραμμάτων». Μεγαλύτερη μόρφωση πήρε στο «Ελληνικό σχολείο» της Ζαγοράς. Σε ηλικία μόλις 15 ετών, το 1728, έφυγε από τη Ζαγορά και πήγε με πλοίο στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα ανέβηκε στον Πατριαρχικό θρόνο (1757). Λίγους μήνες έμεινε Πατριάρχης , μετά καθαιρέθηκε συνοδικός εξαιτίας της αντίδρασης του φανατισμένου από τον Κύριλλο και τον Αυξέντιο πλήθους και εξορίστηκε στο όρος Σινά. Λίγα χρόνια αργότερα αθωώθηκε από τη Σύνοδο (1762). Με την επάνοδο του Καλλινίκου στην Ζαγορά άρχισε μία νέα μακρά περίοδος της ζωής του, γεμάτη δράση, αφιερομένη στη θρησκευτική, πνευματική και κοινωνική ανύψωση των συμπατριωτών του και όχι μόνο αυτών. Αποφάσισε να εργαστεί με όλες του τις δυνάμεις για το καλό του τόπου. Το 1785 δώρισε την ατομική του βιβλιοθήκη, που αποτελούνταν από 30 χειρόγραφους κώδικες και πολλά έντυπα βιβλία.
Η βιβλιοθήκη μέχρι σήμερα
Μετά την παύση της λειτουργίας του Ελληνομουσείου, λόγου της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, ο χώρος στον οποίο στεγαζόταν η βιβλιοθήκη γκρεμίστηκε και τα βιβλία αλλάζοντας κατά καιρούς διάφορα μέρη, υπέστησαν πολλές φθορές, ενώ πάμπολλα είναι αυτά που χάθηκαν. Σήμερα και από το 1950 στεγάζονται (περίπου 3.500 παλαιότυπα) σε κτίριο ιδιοκτησίας του Δήμου Ζαγοράς και η βιβλιοθήκη υπάγεται στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Παιδείας.